Halaman

Senin, 21 Januari 2013

Paplajahan

Proses Pembuatan Lontar


Di pulau Bali, daun-daun lontar sebagai alat tulis masih dibuat sampai sekarang. Pertama-tama daun-daun pohon siwalan dipetik dari pohon. Pemetikan biasa dilakukan pada bulan Maret/April atau September/Oktober karena daun-daun pada masa ini sudah tua. Kemudian daun-daun dipotong secara kasar dan dijemur menggunakan panas matahari. Proses ini membuat warna daun yang semula hijau menjadi kekuningan.
Lalu daun-daun direndam di dalam air yang mengalir selama beberapa hari dan kemudian digosok bersih dengan serbet atau serabut kelapa.
Setelah daun-daun dijemur kembali, tapi sekarang kadang-kala daun-daun sudah dipotong dan diikat. Lalu lidinya juga dipotong dan dibuang.
Setelah kering daun-daun lalu direbus dalam sebuah kuali besar dicampur dengan beberapa ramuan. Tujuannya ialah membersihkan daun-daun dari sisa kotoran dan melestarikan struktur daun supaya tetap bagus.
Setelah direbus selama kurang lebih 8 jam, daun-daun diangkat dan dijemur kembali di atas tanah. Lalu pada sore hari daun-daun diambil dan tanah di bawah dedaunan dibasahi dengan air kemudian daun-daun ditaruh kembali supaya lembap dan menjadi lurus. Lalu keesokan harinya diambil dan dibersihkan dengan sebuah lap.
Lalu daun-daun ditumpuk dan dipres pada sebuah alat yang di Bali disebut sebagai pamlagbagan. Alat ini merupakan penjepit kayu yang berukuran sangat besar. Daun-daun ini dipres selama kurang lebih enam bulan. Namun setiap dua minggu diangkat dan dibersihkan.
Setelah itu daun-daun dipotong lagi sesuai ukuran yang diminta dan diberi tiga lubang: di ujung kiri, tengah, dan ujung kanan. Jarak dari lubang tengah ke ujung kiri harus lebih pendek daripada ke ujung kanan. Hal ini dimaksudkan sebagai penanda pada saat penulisan nanti.
Tepi-tepi lontar juga dicat, biasanya dengan cat warna merah. Lontar sekarang siap ditulisi dan disebut dengan istilah pepesan dalam bahasa Bali dan sebuah lembar lontar disebut sebagai lempir

Sasimbing

Sasimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika. Sasimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna paimbangan sane sada silib artinipun, indik kalh polah janma, barang kalih buron. Ri asapunine sasimbing puniki ngangge kruna nungkalik, upami : belog kaucapang ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten makudang-kudang sasimbing sane mawangun gancaran miwah tembang upami : "Kadang tan tinolihin", tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten, nenten nglinguang nyama braya.

Ring sor puniki wantah conto-conto sasimbing :
1. Be di pongerangan baang ngeleb; tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala ipun lenge, anak istri punika malaib.
2. Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung; tegesipun :Sakadi anake polih pangkat tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi, ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah maukum.
3. Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine; tegesipun : Yadin amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasadianipun, taler ipun mawali tiwas sakadi kuna.
4. Semunne nyukcuk langit; tegsipun : Kaucapang ring anake sane sombong.
5. Sadueg-dued semale makecos, pasti taen ulung; tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti ipun taen iwang utawi salah.

Conto sasimbing sane mawangun tembang (Geguritan Sampik Ingtay):
1. Aduh beli to kenkenang, uh ban ento ene danda juang beli, sang ja nganggeh nyang adauh, ya I Babah nampi danda, ya I Nyonyah masasimbing saking saru, "Cangkeme tempuh timbungan, sikep galak desek pitik".
2. Dadi beler tong nyak ngamah, jeneng jelma betek malu layah duri, amonto ya raris pesu, ka kantor padidian, bane keweh makita pacang mabanyu, yan majujuk meh katara, yan nyongkok awake pelih.
3. Yan beli kadi ring ayam, kalu bojog mati tegil, mua wanci tembuyukan, ikute regreg carungcung, pantes tongosang di teba, rebut muring, matane bengul pilaran. 

Sesenggakan


Sasenggakan puniki pateh sakadi ibarat, ring bahasa Indonesia. Sasenggakan, linggaipun "Senggak", artinipun "Singguk" utawi "Sentil" antuk raos. Senggak polih pangiring "an" dados senggakan, kadwipurwayang dados "Sasenggakan" ngintar basa (kata ungkapan), tegesipun "Babinjulan" makardi ica sang miragi utawi mireng, semalih makardi jengah tur sebet sang kaanggen sasenggakan, antuk keni kasentil manahipun.

Sasenggakan puniki sakadi palambang utawi sasimbing indik kahanan kalih polah janma sane kaimbangan ring kahanan kalih polah buron utawi barang, upami :

Wenten anak mawasta I Balag. Sabilang sangkep ring banjar ipun kiap, nguyuk-uyuk ngengkis raris pules. Indik I Balag puniki raris anggena sasenggakan ring banjaripune. Yen wenten murid kiap nguyuk ring sekolahan, raris kaucapang antuk timpalipune sakadi I Balag. Yening murid punika kalih I Balag miragi dewekipune kaanggen sasenggakan, janten ipun jengah wiadin sebet kabinjulin.

Sasenggakan puniki taler sakadi sesonggan, kewanten binanipun sasenggakan puniki satata kariinin antuk kruna "Buka", tur wenten sane sakadi sampiran ipun. Lengkarane sane riinan dados giing (sampiran), sane apalet pungkuran dados katerangan polah wiadin kahanan, raris kalanturang antuk suksemanipun. Ring asapunipune nenten perlu malih dagingin suksemanipun, antuk sampun terang artinipun. Puniki wenten makudang-kudang imba utawi conto sasenggakan luiripun :
  1. Buka bantene, masorohan; suksemanipun : sakadi anake sane madue perusahaan, wantah ngutamayang panyamaanipune kewanten makarya irika.
  2. Buka bangken gajahe, joh-joh mabo; suksemanipu : sakadi anake sane mapangkat ageng utawi anak sane sugih, yening katiben antuk sengkala, ortinipune maideh-idehan rauh ka jaba kuta.
  3. Buka batun buluane, nglintik tuah abesik; suksemanipun : kaucapang ring anake sane nenten madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidian.
  4. Buka be banone, dawanan bungut; suksemanipun : sakadi anake sane demen nuturang wiadin ngraosang omong timpal ring anak lian.
  5. Buka benange, kadung suba macelebang; suksemanipun : sakadi anake sane kadung ngambil pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makarya nenten jantos puput.
  6. Buka besine teken sangihane, pada apesne; suksemanipun : sakadi anake sane mapakarya, sang nalih miwah sang sane kadalih, janten sami katahipun nelasang prabeya.
  7. Buka bikule, ngutgut sambilang ngupinin; suksemanipun : sakadi anake sane madaya kaon wiadin corah, seka kidik ngambil barang-barang timpalipune, kewanten ipun mapi-mapi nulungin.
  8. Buka becicane ujanan, nguci; suksemanipun : sakadi anake sane ngucekcak ngomong nenten karwan tuktuk bongkolipun.
  9. Buka bikule pisuhin, sumingkin bejit; suksemanipune : sakadi anake alit-alit kual, yening ajahin wiadin glemekin ipun sumangkin kual.
  10. Buka bukite ejohin, katon ngrawit; suksemanipun : sakadi anake pakantenan ipun saking doh jegeg utawi bagus, kewanten wawu tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik.
  11. Buka cicinge ngongkong, tuara pingenan nyegut; suksemanipun : sakadi jadmane sane degag ngaku wanen, kewanten jatinpune getap.
  12. Buka dedalune, kampid baan nyilih; suksemanipun : sakadi anake sane ngango bungah becik-becik, kewanten jatinipun pangangge punika makasami antuka nyelang.
  13. Buka dangap-dangape, gede-gede kayune ogara; suksemanipun : sakadi anake sane gemba katunan bayu miwah gelar (arta), nagih ngambil pakaryan sane ageng kalih akeh pacang nelasang prabeya.
  14. Buka entikan oonge, ngulah pesu; suksemanipun : sakadi anake sane ngomong ngawag-ngawag, sane nenten madasar antuk papineh.
  15. Buka goake, ngadanin ibane; suksemanipun: sakadi anake sane corah raris nuturang maling (maling teriak maling).
  16. Buka jagunge, gedenan ati; suksemanipun : kaucapang ring anake sane sombong tur degag, ngaku wanen utawi sugih.
  17. Buka jangkrike, galak di bungut; suksemanipun : sakadi anake sane galak (gati) di omong, kewanten nenten purun ngalaksanayang.
  18. Buka kamben madare, liunan bikas; suksemanipun : sakadi anake sane belog ajum parisolahipun tan anut ring tata krama.
  19. Buka kamene uwek jaitin, munjuk benang tuna aji; suksemanipun : sakadi anake sane maduwe umah tuduh, raris engsubina antuk upih tuduhipune ical kewanten pakantenan ipun kaon.
  20. Buka kambinge ngamah gendola, macueh-cueh; suksemanipun : sakadi anake sane ngajengan sedah wiadin maanci, jantos marues-rues bibih ipune barak.

Sesonggan


Sesonggan wit ipun saking kruna 'ungguh', sane mateges linggih, genah, wiadin nongos. Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) "an", dados ungguhan sane mateges janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubhan sandi suara) dados unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan. Selantuir ipun kruna unggan puniki polih pangater (awalan) "sa" dados saunggan, taler kasandiang malih dados songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dados sesonggan.

Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami : "bedug pengorengan". Pengorengan punika wantah wangun utawi kawentenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang mangda asah (lurus / datar). Dados ipun suksmannyane : kaucapang ring anak sane kalintang bengkung tur sigug, nenten dados ajahin.

Ring sor puniki wenten conto sesonggan, luir ipun :
  1. Taluh apit batu. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane magenah ring genahe sane sukil/keweh, singsal agulikan pacang nemu baya.
  2. Abias pasih. Suksmannyane : nenten keni utawi nenten sida antuk ngawilangin katahipun biase ring pasih.
  3. Blakas mangan di pisaga. Suksmannyane : sakadi anake maduwe painak muani siteng tur anteng, sakewanten ipun magenah ring pisaga.
  4. Ngentungan uyah ke pasih. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi ngicenin barang utawi artha ring anak sane sampun sugih.
  5. Kuluk ngongkong tuara ngutgut. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sida mawicara manten (ngomong saja), nanging nenten wenten pakaryanne utawi tindakanne.
  6. Ngajahin bebek ngelangi. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi ngajahin anak sane sampun wikan utawi duweg.
  7. Ngrebutin balung tan paisi. Suksmannyane : ngrebutin brang nenten wenten isine utawi barang sane nenten malih maguna.
  8. Buka gowake ngadanin ibane. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sombong, nyapa kadi aku.
  9. Liep-liep lipi gadang. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane ring pangarepne jemet pisan, sakewanten sujatinne ipun anak sane nenten becik/jahat.
  10. Kutal-kutil ikut celeng. Suksmannyane : kaucapang ring pakaryan sane rasane aluh, sakewanten sujatine nak meweh yen kalaksanayang.
  11. Ada gula ada semut, suksmanipun : anake sane sugih tur dana, irika janten akeyh anake sane rauh nunas pakaryan.
  12. Ada andus ada apine, suksmanipun : yening wenten orti ala wiadin ayu, sinah wenten sane jati (pasaja), diastun ipun akidik.
  13. Aduk sera aji keteng, suksmanipun : umpami ring desa wenten krama diastunipun adiri sane melaksana kaon utawi jele (inggih nika memaling, demen miyegan, miwah sane lianan), sinah maka desa kaucap kaon utawi jele rauh ring adan desane teler kaon/jele.
  14. Buta tumben kedat, suksmanipun : sakadi anake sane pecak tiwas, kasuen raris ipun sugih, pramangkin ipun sombong, ngagu tur jerbu ring timpal miwah nyama braya.
  15. Calep calung, suksmanipun : kaucapang ring anake sane seneng ngidih ajengan utawi ajeng-ajengan ring pisaga.
  16. Dawa papahne liu slepanne, suksmanipun : yening anake sue maurip, sinah sampun akeh sane polih rasanin indik suka lan dukane.
  17. Degag delem, suksmanipun : kaucapang ring anake sane degag, ring genahe suung ipun ngapak-ngapak ngaku wanen, sakewanten yening sampun wenten musuh ipun ajerih, makiles mlaib.
  18. Duk masanding api, suksmanipun : sakadi anake sane mamusuh-musuhan raris ganahipun matampekan, iwang akidik janten dados rebat/uyut/iyeg.
  19. Galak-galak di guwungan, suksmanipun : sakadi anake sane wanen sajeroning pekarangan kemanten, nanging yening sampun lintang ring pakarangan ipun getapne pasti.
  20. Gangsaran tindak kuangan daya, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kakenken ngarereh barang, durung tatas antuk ipun miragi, gelis-gelis sampun mamargi, pamuput nenten kauningin napi-napi sane karereh.
  21. Gede ombake gede angine, suksmanipun : ageng pikolih utawi asil anake, janten ageng taler penelasipun.
  22. Jadma es tabia, wiadin nyem lalah, suksmanipun : kaucapang ring anke sane gendeng-gendengan.
  23. Juragan seprahu, suksmanipun : kaucapang ring anake sane ngerob ngangge pengangge ngajak timpal ipun saling saluk.
  24. Kamus majalan, suksmanipun : kaucapang ring anake sane pradnyan tur sampun weruh ring makudang-kudang basa.
  25. Katanjung di mata, suksmanipun : sakadi ring anake sane marasa ring dewek iwang ring timpal, raris matemu ring timpalipune punika, mawinan ipun kimud tur kabilbil.
  26. Pancoran matatakan batu, suksmanipun : sakadi anake sane tiwas nampekin anake sane sugih sane dana tur goroh, ring akidik-kidike taler polih mismisan wiadin leledanipun.
  27. Pitik mlali di ketungane, suksmanipun : sakadi anake sane dados buruh, raris polih genah ring gemuhe, sinah ipun bagia.
  28. Togtog titihang, suksmanipun : nundung anak pramangkin nenten dados sangkenang.
  29. Yeh ngrocok sinah tukade daken, suksmanipun : kaucapang ring anake sane sombong akehan raos, nanging akidik tindakne, maciri anak belog.
  30. Paid bangkung, suksmanipun : sakadi anake sane makurenan, raris sane lanang nyerodin, nongos ring umah sane luh (luhipune).
  31. Ada kacang ninggal tungguana, suksemanipun : nenten wenten anak alit wiadin sisia, jaga ngutang sesolahan bapa wiadin guru
  32. Ada mas slakane tan paguna, suksemanipun : skadi anake sane polih barang sane anyar, raris barange sane let (yang lama) tan karunguang
  33. Angkabin barong somi, suksemanipun : matakut timpal (anak) antuk sane aeng-aeng, kewanten sejatin ipun nenten wenten punapa punapi
  34. Anyar-anyaran gerang bangkuk, suksemanipun : sakadi anake sane ngwangun saluiring wawangunan, ring pangawitne kewanten ipun gati (anteng), wawu asasih kewanten sampun macet (tan kalinguang)
  35. Awak baduda nagih madanin garuda, suksemanipun : sakadi anake sane tiws wiadin mamacul, mamanah ipun mamadanin (nandingin) anake sane sugih wiadin anake sane mapangkat tegeh
  36. Bangkung kapitikan, suksemanipun : sakadi anake sering marikosa anak, ring arep anake akeh, ipun ngliep mapi tan uning, yening rikala suung ipun parikosa nyagrep
  37. Bapane macan panakne samong, suksemanipun : upami bapaneipune duweg dados balian, sinah pianakipune taler dueg ngusadanin
  38. Bikase mabuyung sampi, suksemanipun : sakadi anake sane mapi-mapi kasih tur wawuh, kewanten sujatinipun tan pegat ngamahin
  39. Be nantangin talenan, suksemanipun : sakadi anake sane sampun kaon maprakara, raris ipun nangtangin anake sane menang; wiadin sakadi anake sane sampun janten iwang nangtangin sane patut
  40. Bedeg gegantungan, suksemanipun : sakadi anake sane ngambel pakaryan utawi dados pagawe pamrintah, wiakti nenten jenek, yening iwang antuka raris pagawe punika kakisidang wiadin kasuudang.
  41. Bedug pangorangan, suksemanipun : Kaucapang ring anake sane kalintang bengkung tur sigug, nenten dados pakelinging utawi ajahin.
  42. Berag-beragan jaran Sumba, ikutne masih kenjir, suksemanipun : satuara-tuaran anake sane pecak sugih, tangkep ipune taler kantun begak utawi metangkep suka.
  43. Bobabe nilun kuping, suksmanipun : Kaucapang ring anake sane kalintang bogbog, nenten satia ring janji.
  44. Botor majeet, wiadin sera makihkih, suksmanipun : Kaucapang riang anake sane kalintang demit tur pripit.
  45. Caruk banyu, miwah aut kelor, suksmanipun : sakadi anake sane patut macukit, agung alit tua bajang wenang macukit.
  46. Cacotek sambungin layur, suksamnipun : sakadi anake sane ngorta ring timpalipun, raris malih ipun ngortayang ring anake lianan.
  47. Cenik cenikan punya sotong, ngalesne pasti, suksmanipun : sakadi anake pakatenipun madewek alit tur berag, kewanten kereng tur sasa ngambil pakaryan.
  48. Dana tan kapariangkenan, suksmanipun : Sakadi anake sane matetulungan kalih mapawehweh timpal, kewanten sang katulungin wiadin kawehin punika nenten nyuksemayang.
  49. Dayane manggul gambang, suksmanipun : sakadi anake sane ngarereh (nglamar) pakaryan mawetu bingbang manahipune.
  50. Dewa rauh ubetin jelanan, suksmanipun : Sakadi anake sane pacang ngamolihang kabagian utawi ageng, kewanten ipun ten nyak nampi kabagian punika.
  51. Dija kadena langite endep, suksmanipun : Sakadi anake sane mamilih genah wiadin pakaryan, sane kasengguh becik pacang ngwehin kasukan, sujatinipun ring dija ugi genahe pateh.
  52. Etuhan teken kulit tingkihe di duur temboke, suksmanipun : Sakadi anake sane tiwas nektek, utawi sakadi anake sane pongah juari nenten madue kimud.
  53. Galak-galak di abu, suksmanipun : Sakadi anake sane wanen sajeroning pekarangan kemanten, kewanten yening sampun lintang ring pakarangan ipun getap pasti.
  54. Galak-galak di guung, suksmanipun : Sakadi anake sane wanen ring desanipun kemanten, nanging yen sampun lintangan ring desanipun jeg pasti sampun ipun getap.
  55. Gancang grogo, suksmanipun : Sakadi anake sane gelis-gelis ngambil pakaryan sane durung uninginipun, kalih nenten nyak mataken, pamuput dados iwang.

Wewangsalan


Wewangsalan puniki pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia. Wewangsalan kruna lingganipun "wangsal" sane artinipun "lampah", polih pangiring "an" dados "wangsalan", kaduipurwayang dados "wewangsalan", artinipun lelampahan saparipolah kalih kahanan janma, sakadi sasimbing sane sada pedas suksmanipun.

Wewangsalan puniki kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sane riinan sakadi "sampiran", indik daging kahiun sang ngucap, kewanten kantun makubda (ilid) suksmanipun. Lengkarane sane pungkuran punika daging sajati, sane nerangan suksmanipun tur mawirama kalih mapurwakanti (bersajak). Wenten taler sane nenten ngucapang lengkarane pungkuran, antuk kasengguh sami anake sampun ngerti ring suksmanipun. Ring asapunapine kawangun antuk lelampahan ring pawayangan. Ki Dalang ngawi satua bawak babaudan, nyimbingin sinalih tunggil sang nonton sane saud (iwang) laksananipun. Wenten taler sane mawangun gambar (karikatur).

Ring sor puniki wenten makudang-kudang wewangsalan luiripun :
  1. Asep menyan majagau, suksmanipun = nakep lenggar aji kau
  2. Ada tengeh masui kaput, suksmanipun = ada keneh mamunyi takut
  3. Bakat kocok misi isen, suksmanipun = awak bocok tuara ngasen
  4. Bangbang dadua ken ceburin, suksmanipun = bajang dadua ken anggurin
  5. Be lele mawadah kau, suksmanipun = suba jele mara tau
  6. Bedeg majemuh bangsing di banjar, suksmanipun = jegeg buin lemuh langsing lanjar
  7. Baju gadang potongan gantut, suksmanipun = tuyuh magadang tuara maan entut
  8. Buangit kali gangsa, suksmanipun = magae lengit ngamah gasa (kereng)
  9. Buah sabo mawadah klukuh, suksmanipun = awak bodo buin angkuh
  10. Cekcek poleng temisi bengil, suksmanipun = desek ngereng gisi nengil
  11. Clebingkah beten biu, suksmanipun = gumi linggah ajak liu
  12. Dagdag candung selem samah, suksmanipun = berag landung kereng ngamah
  13. Delemk sangut merdah tualen, suksmanipun = medem bangun ngamah dogen
  14. Dija kacang ditu komak, suksmanipun = dija pejang ditu jemak
  15. Eber-eber ilih, suksmanipun = bebeger baan nyilih
  16. Gamongan kladi jae, suksmanipun = omongan dadi gae
  17. Gedenan padange teken gondane, suksmanipun = gedenan tandange teken gobane
  18. Gonda godeg bakat kukur, suksmanipun = goba jegeg baan pupur
  19. Idup kedele mati kacang, suksmanipun = idup jele mati sayang
  20. Jempiit batan biu, suksmanipun = ngajengit ajaka liu
  21. Jero gede jero luh = suba gede ada nguluh
  22. Jukut gedang apalungan = sira ledang pakayunan
  23. Kadele mawadah kau = awak jele tuara tau
  24. Kamen batik maprada = bakal tidik tuara ada
  25. Kapal api kpal boyongan = pacang napi tiang oyongan
  26. Maan semal teken kiuh = maan emar teken tuyuh
  27. Masuksuk ngaba pales = bilang masuk kereng pules
  28. Ngaba pales bareng guun = suba males keren nurun
  29. Ngaba gabus misi granit = goba bangus kereng nglamit
  30. Ngaba kau bakat kocok = tuara tau awak bocok
  31. Ngae pale aji golok = ane males dadi kolok
  32. Ngaba pales bareng tali = Suba males kereng mlali
  33. Ngalih sampi galang bulan = Ngali bati kilangan kamulan
  34. Ngamah tombong misi pusuh = anak sombong ngelah musuh
  35. Ngalih bawang bakat masui = ngalih roang bakat gusti
  36. Nyekjek padang pesu lindung = betek basang pesu kidung
  37. Ngaba gonda keetan bulih = ngaba honda baan nyilih
  38. Pale rajah aji golok = males melajah dadi belog
  39. Pepales adeng puun = awak males kereng nurun
  40. Pangigi di kawahe = tong magigi ke pawahe
  41. Prakpak balok anggon sundih = awak belog ngaku ririh
  42. Punyan dagdag lusuh-lusuh = awak degag ngelah musuh
  43. Rempeyek kacang ijo = yadin jelek masih kanggo
  44. Senggauk agrobag = mauk biun bobab
  45. Sintok masui batu = asing getok magedi malu
  46. Sintat-sintut balebet di punapi = nyen ane ngentut embet lantas mati
  47. Suba bawang buin tanbusin = suba tawang buin tandruhin
  48. Suba kau buin seluhin = suba tau buin tandruhin
  49. Suba klungah buin manduri = suba pongah buin juari
  50. Soksokan misi klukuh = awak bocok ngalih angkuh
  51. Timpas puntul pengiris pungak = mimpas nguntuk mairib nyak
  52. Tai belek tai blenget = suba jelek mara inget
  53. Tiing tamblang apit gumbleng = mua nyambang apit subeng
  54. Bebee padang gambuh = magae ngandang nganjuh
  55. Be bebek be guling = busan kedek jani ngeling

Raos Ngempelin


Raos ngempelin, punika kruna sane dempet, tegesipun: kruna sane asiki maarti kakalih, sane asiki maarti sejati, sane asiki artinipun ngintar. Raos ngempelin puniki pateh sekadi cecangkitan, binanipun wantah akidik, kewanten suksmanipun pateh, wantah mangge rikala magagonjakan kewanten. Puniki wenten makudang-kudang raos ngempelin:
  1. Benang kamene, jaka di pangkunge, tegesipun: 1. Kamen antuk benang, jaka mentik di pangkunge, 2. Benang kamenen, ajaka di pangkunge.
  2. Lamun payu motonan, beli nyelingin, tegesipun: 1. Nyelengin = lakar maan celeng, 2. Nyelengin = ningalin sambilang nyeleng.
  3. Yang nguangun arja, tiang ngaluhin, tegesipun: 1. Dadi galuh, 2. Ngaluhin + juru aluh (nongos).
  4. Damar bedauh, mati kanginan, tegesipun: 1. Kanginan = genah ipun medangin, 2. kanginan = tempuh angin.
  5. Mamula kacang badaja, mentikne nglodlodang, tegesipun: 1. Nglodlodang = entikipun madlodlod, 2. Nglodlodang = sayan ngelodang.
  6. Ring dija palungane mangkin?, tegesipun: 1. Palungane = jaga lunga, 2. Palungane = pangamahan bawi.
  7. Napi kalih ditu?, tegesipun: 1. Kalih = dadua, 2. Kalih = ka alih.
  8. Ia madagang kamulanne suba telah, tegesipun: 1. Kamulane telah = sanggah kamulane kedas, 2. Kamulane telah = pokok dagangene sampun telas (rugi).
  9. Ida dimatuke simpang di pura, tegesipun: 1. Dimantuke = dawegne mantuk (budal), 2. Dimantuke = diman tuke.
  10. Madaarsanan malu dini, tegesipun: 1. Daar sanan = pesan madaar dini, 2. daar sanan = naar sanan.

Papindan


Papindan punika pateh sakadi Sesawangan, kewanten binanipun papindan kruna punika polih "anu suara", yening sesawangan karahini antuk kruna: buka, kadi, luir, waluya kadi, upami:
  1. Papindan: Alise medon intara.
  2. Sesawangan: Alise buka (kadi, luir) don intaran.
Papindan tegesipun: gegambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib teken...., upami: papindan kedis, tegesipun: wangun gambaran mirib kedis. Mapinda sedih, tegesipun: mirib buka anake sedih. Sane dados pepindan, punika kruna aran sane polih anusuara, luir ipun:
  1. Boke membotan blayag, tegesipun: rambutne maombak-ombakan.
  2. Betekan batise meling padi, tegesipun: sekadi beling padi.
  3. Cokore mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudake sungsang.
  4. Cecapingane nyaling kdang, tegesipun: mirib caling kidang.
  5. Cecingakane natit, tegesipun: sledat-sledet manis.
  6. Gigine matun sumangka, tegesipun: mirib batun sumangka.
  7. Jrijine musuh bakung, tegesipun: rurus ngancan mirib pusuh bakung.
  8. Kupinge nyanggar sekar, tegasipun: karnane becik sumpangin sekar.
  9. Kukune memapah biu, tegesipun: kukune mirip papah biu, sada lengkung.
  10. Lambene barak ngatirah, tegesipun: lambene mirip buah katirah barak.

Cecangkitan


Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun. Katahipun cecangkitan puniki, kaucapang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal. Puniki cecangkitan luiripun:
  1. Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge gorreng sinah jaen, 2. Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
  2. Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2. Yening padange abas antuk arit janten dados.
  3. Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen napi-napi raris tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados.
  4. Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang, tegesipun: 1. Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne (rurunge) sami kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin.
  5. Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin kapale saking kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten.
  6. Ia gelem antudne tusing dadai jalananga, tegesipun: 1. Yening entude sinah nenten dados jalanang, sane kajalanang batis, boya ja entud.
  7. Tiang suba lepas uli sekolah, tegesipun: 1. Ipun nglepasin sekolah artine nenten masekolah.
  8. Kompek matali gandek, tegesipun: 1. Yening kompeke sane matali nika mawasta gandek.
  9. Beh, kakolongane tusing dadi gelekang, tegesipun: 1. Kakolongane sinah nenten dados gelekang, kewanten yening ajeng-ajengan janten dados gelekang.
  10. Awak suba bajang enu masih manyonyo, tegesipun: 1. Makasami anake madue nyonyo, boya ja nyeseo nyonyo sakadi anak rare.

Cecimpedan


Cacimpedan ring Bahasa Indonesia nika pateh sekadi "Teka-Teki". Cacimpedan puniki anggen pangulir budi, rikala magagonjakan utawi macanda. Linggaipun: "cimped", artinipun: bade (takeh), polih pangiring "an", dados: cimpedan, raris kaduipurwayang, dados: "cacimpedan", artinipun: bade-badean. Cacimpedan puniki sampun ketah utawi lumrah, kariinin antuk lengkara pitaken: Apake......? Ring sor puniki wantah imba utawi conto-conto cacimpedan. Minab wenten sameton sane tau utawi uning ring jawabanne?

Apake.....
  1. Apake anak cerik matapel?
  2. Anak satak maka satak matlusuk?
  3. Anak satak makasatak maudeng putih?
  4. Apa anak cerik maid cacing?
  5. Apa anak cerik maid enceh?
  6. Apa anak bongkok kereng nyuun?
  7. Anak cerik pantigang ngurek gumi?
  8. Ane kajeps idup, ane nyepes mati?
  9. Ane negen nongos, Ane kategen majalan?
  10. Ane tegeh dugdugin, ane endep juangin?
  11. Apa cekuk kajengitin?
  12. Apa cekuk baong godot basangne pesu gending?
  13. Apa bale gede matampul abesik?
  14. Base alukun ulung seka bidang?
  15. Apa don ne amun pedang, buahne amun guungan?
  16. Apa don ne srining-srining buahne amun gong?
  17. Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah?
  18. Apa don ne utusan, buahne aturan?
  19. Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi?
  20. Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan?

Pasaur / arti:
  1. Blauk
  2. Iga-iga
  3. Bungan ambengan
  4. Jaum misi benang
  5. Caratn
  6. Sendi
  7. Gangsing
  8. Pagehan
  9. Pancoran
  10. Neraca
  11. Caratan
  12. Rebab
  13. Pajeng
  14. Pusuh biu
  15. Punyan ental
  16. Punyan jempinis
  17. Waluh
  18. Punyan ental
  19. Base
  20. Padi

Bebladbadan





Bebladbadan kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sane sampun kalampahan riin. Babad taler maarti abas wiadin basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih seselan "el", pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges kruna bebasan, kaanggen papiringan, saha madue purwakanti (bersajak).
Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunane sane pinih riin apalet dados "giing" utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati (bebasanipun)", sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak), krunane sane kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi :
  1. Giing (bantang) : majempong bebek,
  2. Arti sujati (bebasanipun) : jambul,
  3. Arti paribasa : ngambul.
Dadosne kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul" ring kruna "ngambul".

Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih laksanan janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake mabladbadan, artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring artinipun.

Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan , luiripine :
  1. Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya
  2. Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna
  3. Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan
  4. Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang
  5. Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu
  6. Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
  7. Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong
  8. Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin
  9. Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati
  10. Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin
  11. Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan
  12. Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk
  13. Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug
  14. Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin
  15. Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek
  16. Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug
  17. Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat
  18. Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas
  19. Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang
  20. Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol
  21. Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon
  22. Mabunga layu = mayang, arti paribasane = sayang
  23. Blulang maukir = wayang, arti paribasane = sayang
  24. Maberuk tanah = caratan, arti paribasane = nyaratang
  25. Mabawang putih = kesuna, arti paribasane = pisuna
  26. Mabunga buah = bangsah, arti paribasane = mlangsah
  27. Macarang nyuh = papah, arti paribasane = ngepah
  28. Maceleng lua = bangkung , ati paribasane = bengkung
  29. Madanyuh biu = kraras, arti paribasane = raras dogen
  30. Madasar nasi = entip, arti paribasane = ngintip
  31. Madamar langit = bulan, arti paribasane = bulanan
  32. Madamar bangke = angenan, arti paribasane = mapangenan
  33. Madamar di carik = kunang-kunang, arti paribasane = tunangan
  34. Madon jaka = ron, arti paribasane = makaronan
  35. Madakin kuping = tilu, arti paribasane = uling liu
  36. Maadin kuud = klungah, arti paribasane = jengah
  37. Ental magulung = subeng, arti paribasane = nyebeng
  38. Golok jembrana = sadu, arti paribasane = masadu
  39. Gonda di gunung = anti, arti paribasane = nganti
  40. Goak mamata barak = tuhu-tuhu, arti paribasane = tuhu (sejati)
  41. Gedebong tuh = kupas, arti paribasane = upas

Sang Prabu Aji Dharma


            Sane riin wenten prabu ring suetanegara, mapesengan Sang Prabu Aji Dharma. Sapanyeneng ida, jagate kalintang trepti. Para agunge sami subakti. Sasuen ida madeg ratu, durung naenin keni pakewuh. I maling matingkah dharma, kawesa antuk kertin ida sang prabu. Kacrita mangkin sang prabu miwah tanda mantrine sami luas maburu ka alas lebak tawa, ring tepi siring jagat idane. Akeh pisan burone sane keni kejuk. Ida sang prabu mararian ring batune asah, masuabawa sendu, raris mawacana ring parekane : cai wijil, tegarang tatasin ane di kayu tangine.
            Sasampune sinah antuka olih I Wijil, raris ipun nguningang saindike sane kantenang ipun. Wus punika raris mamargi ida sang prabu maritiaksa ula punika. Wawu kapitetesin kaelingin antuk ida, punika Sang Nagagini, putran Sang Antabhoga, makrida ring ula dales. Irika raris ida sang prabu menggah piduka ring Sang Nagagini, dening pamargannya ngapak krama. I ula dales raris kapademang. Sang Nagini taler keni katigtig, raris malaib pati purug saha tambis budal ka sapta patala. Sarauhe ring sapta patala raris kauningang ring ajinne, ida kalemesin olih Sang Prabu Aji Dharma sahasa kaparikosa, dening tan ngiringang pakayunan ida. Wusa punika atur Sang Nagaginine, murub reke dukan ida Sang Antabhoga, makayun nyedayang Sang Prabu Aji Dharma. Kancit kapanggih sang prabu dharma malinggih ring batune asah, ring sisin tukade. Sang Antabhoga mawarni ula dalit, nylepit ring selagan batune, nenten wenten anak uning. Kala punika rauh reke tanda mantrine sami, tangkil ring ida sang prabu. I patih angelung raga matur : inggih ratu sang prabu, punika mawinan cokor I dewa tan ngamiletin maburu. Akeh pisan burone lepas, ngungsi tegale kelod. Mawacana ida sang prabu : kene ko, paman patih, awanan nira tusing milu, reh nira marasa kenyel. Mara nira lakar manjus di tukade mawastu nira nepukin dursila sane makewehin. Ento putran ida Sang Antabhoga, mapesengan Ni Diah Nagagini, teka nyalah unduk pamargin ida makrida, tan manut sesana. Ida agamia tekan I Lipi Deles. Dening patemune tan manuting krama, sor kalawan singgih, sahasa nira ngamatiang I Lelipi Deles. Dadiannya Ida Sang Nagagini kena panteg nira, tumuli ida malaib, bilih suba napak di sapta patala.
            Akeh reke babaose, sami kapireng olih Ida Sang Antabhoga. Sang Antabhoga makayun kayun : aduh ne I cening kosalah ulah. Dasdasan idewek ngutil Sang Prabu Aji Dharma. Tui tuah Idas Sang Prabu Aji Dharma, dharma nerus di jagate. Wusan makayun kayun sapunika raris ida mesat ka ambarane, tumuli masalin warni marupa pandita putus, jumujug ring ajeng ida sang prabu, sarwi nguncarang weda, ngalem palungguh sang nata. Sapuput pangaleme, ida sang prabu matur : inggih, ratu padanda, kalintang suka manah titiange  rauhin padanda, rumasa titiang mangguhang suargaloka. Titiang mamitang geng sinampura, antuk katambetan titiange. Titiang nunasang ring palungguh padanda sapasira mungguing parab, napi wente suakaryan padanda rauh sakadi mangkin. Mawastu alus wacan ida pandanda : inggih we, prabu aji dharma, bapa Sang Antabhoga, bapan  I Nagaginine, ane kena tigtig I dewa. Tuah patut ban I dewa niwakang danda, dening laksanannyane  tan manut kramaning putri utama. Ne jani bapa lakar nguales piwelas I dewane. Tunasin jani bapa wara nugraha, sakayun I dewa apang ada pisukan bapane teken I dewa. Wawu asapunika wacan ida Sang Antabhoga, matur sri aji dharma : inggih, yen wenten suecan bhatara ring titiang inista, titiang nglungsur, mangda uning ring suaraning saisin jagate. Gelising crita sampun ida kanugrahin, nanging tan pisan kalugra ngawerayang, dening pawisik punika lintang pingit. Sasampune lingsir suryane budal ida sang prabu. Tatkala rauh ring Negara, raris ngranjing ka puri agung, kapendak olih pramesuarine.

Kruna Satma/Kata Majemuk (kruna Dwi Bina Eka Sruti)


Kruna satma inggih punika angkepan kalih kruna sane ngawetuang artos asiki.
Kruna satma madue cecirin minakadi ipun :
  1. Genah aksara punika tusing dadi siluran.
  2. Tan dados kaselagin antuk kruna- kruna tiosan.
  3. Kruna kakalih sane maarti asiki.
Kruna satma kakepah dados kalih soroh luirnyane:
a. Kruna Satma Sepadan (Setara) inggih punika kruna satma sane madue linggih pateh.
    -       Kruna Satma Nyihnayang Matungkalik
Imba: -  meme bapa,
-    cerik kelih,
-    luh muani,
-    tegeh endep,
-    selem putih,
-    matah lebeng,
-    bah bangun,
-    lemah peteng,
-    kemu mai,
-    kaja kelod.
-             Kruna Satma Ngerasang Arti
Imba: - joh sawat,
-    selem denges,
-    peteng dedet,
-    nyunyur manis,
-    langsing lanjar,
-    tegeh ngalik,
-    pait makilit,
-    putih ngempur,
-    manis melenyad.
b. Kruna Satma Tan Sepadan (Tak Setara) sinalih tunggil krunane nerangan kruna-kruna lianan.

    Imba:  - biu batu,
- tiing ampel,
- kesela sawi,
- jebu garum,
- katik cengkeh,
- papah biu,
- nyuh gading, msl.

Kruna Dwi Lingga


Kruna Dwi Lingga utawi Kata Ulang (sajeroning Bahasa Indonesia) inggih punika Kruna Lingga sane kakaping kalihang ri kala ngucapang, saha madue papalihan sane maendahan. Kruna Dwi Lingga madue papalihan kakalih, luire:
1.  Kruna Dwi Lingga Sane Tan Pawewehan
     Kruna sane tan pawewehan raris madue perangan sakadi ring sor puniki.
     a)    Kruna Dwi Sama Lingga (Kata Ulang Murni)
Kruna Dwi Sama Lingga inggih punika kruna lingga yan kaucapang apisan, pacang ngwangun artos tunggal wiadin akidik. Nanging yan sampun kaucapang kaping kalihang, mateges katah wiadin langkungan (lebih dari satu).
Upami:
-          gede-gede,
-          bajang-bajang,
-          truna-truna,
-          lingsir-lingsir,
-          melah-melah,
-          anyar-anyar,
-          jegeg-jegeg,
-          bagus-bagus,
-          kuning-kuning,
-          jemet-jemet,
-          beneh-beneh,
-          lemuh-lemuh,
-          manis-manis, msl.
Upami ring lengkara
-          Jegeg-jegeg pisan anake sane ngigel ring banjar dibi wengi.
-          Truna-truna ring desa pakraman nglaksanayang bakti sosial.
     b)    Kruna Dwi Maya Lingga (Kata Ulang Semu)
Kruna Dwi Maya Lingga inggih punika kruna lingga sane kaucapang kaping kalih wawu madue artos, nanging yan kaucapang apisan nenten madue artos.
            Upami:
-          kupu-kupu,
-          omang-omang,
-          kunang-kunang,
-          katang-katang,
-          kapu-kapu,
-          ogoh-ogoh,
-          pici-pici,
-          buit-buit,
-          kawa-kawa,
-          biah-biah,
-          suir-suir, msl.
Upami ring lengkara
-          Liu pesan ada omang-omang ring pasisi.
-          Sarin bunga mawa punika kaisep olih kupu-kupu.
     c)    Kruna Dwi Samatra Lingga (Kata Ulang Berlawanan Bentuk)
Kruna Dwi Samatra Lingga inggih punika kruna lingga sane kawangun antuk kruna kalih soroh, sane sumaih, sakewanten ring panguntat wanda kruna  (suku kata akhir) utawi untat kruna (kata akhir) sane rihinan bina ring sane pungkuran.
            Upami:
-          dengkak-dengkik,
-          tundak-tundik,
-          dengak-dengok,
-          kitak-kituk,
-          kejat-kejit,
-          sledat-sledet,
-          dangklang-dengkleng,
-          serat-seret,
-          kecah-kecuh,
-          daah-duuh,
-          jangkak-jongkok,
-          ungkal-angkil,
-          jadag-jodog,
-          glalang-gliling,
-          guar-gair, msl.
Upami ring lengkara
-          I Made jangkak-jongkok di beten punyan bingine.
-          Sladet-sledet panyingakane I Wayan nolih anak bajang jegeg liwat.
     d)    Kruna Dwi Purwa  (Kata Bereduplikasi)
Kruna Dwi Purwa inggih punika  kruna lingga sane kecap/wanda (suku kata) pangarepnyane kaping kalihang tur nguah (mengubah) teges tur tetuek kruna inucap saking kruna linggannyane.
Conto:  - banten (mateges "upakara yadnya") asoroh dados bebanten (mateges "warnaning upakara yadnya"  jenis perlengkapan upacara) makudang-kudang banten.
            Upami:
a. Sane marupa Kruna Lingga, luire:  sesari, sesate, sesantun, sesaur, sesajen, sesai, jejaitan, msl.
b. Sane sampun marupa Kruna Tiron, luire: sesuratan, tetagihan, bebacakan, reragragan, jejemakane, dedauhan, bebaktayan, bebaudan,  bebanyolan, masesirat, masesambatan, majejemuhan, gegaen, lelampahan, sesapan, sesawangan, cecimpedan, cecangkriman, geguritan, msl.
          Nanging patut pisan katureksain, kruna-kruna sakadi; lelipan, lelasan, memedi, dedari, kekawa, lelawah, lelakut, dedalu, msl punika kasengguh nenten ngranjing ring bebacakan Kruna Dwi Purwa.
          Punapi mawinan asapunika? Duaning kruna-kruna inucap nenten mawit saking Kruna Lingga, mawinan yening rereh Kruna Linggannyane punika nenten madue artosipun. Sujatinnyane kruna-kruna inucap wantah Kruna Lingga sane marupa Kruna Aran (Kata Benda). Yadiastun ring wanda/kecap kapertama sajeroning kruna punika masuara "e" (pepet), nanging punika nenten ja sangkanin kadwipurwayang.
Ring Kruna Dwi Purwa, kecape sane pingarep sasampunne kakapingkalihang, punika masuara; "e" (pepet), sakewanten yening nyurat antuk Aksara Bali, nenten kangkat pepetin. Sapunika taler yening nyuratang kruna (Kruna Dwi Purwa) antuk Aksara Latin, kecape pengarep kasurat: "e" (mapepet).
e)      Kruna Dwi Wesana (Ungkur)
Kruna Dwi Wesana (Ungkur) inggih punika Kruna Lingga sane kecap/wanda  pamungkurnyane kapingkalihang, tur ketahnyane madaging pangater Pa-. Mungguing tetuek Kruna Dwi Wesana puniki inggih punika nguah (mengubah) teges sane mawit saking Kruna Linggannyane.
         Conto:  -   kecog (makecos = makecog) dados pakecogcog (mateges "akeh sane makecog/makecos").
         Upami:
-          pakebyarbyar,
-          pakeberber,
-          paceburbur,
-          pacedardar,
-          pakeplugplug,
-          paketeltel,
-          pakecoscos,
-          pakenyitnyit,
-          pakedipdip,
-          pakenyornyor,
-          pakenyolnyol,
-          pacepolpol, msl.
2.  Kruna Dwi Lingga Sane Sampun Polih Wewehan
Kruna sane sampun polih wewehan makadi:
-          turun-temurun,
-          ngidih-idih,
-          mataki-taki,
-          macerik-cerikan,
-          kayun-kayunina,
-          ungkit-ungkitanga,
-          mabersih-bersih,
-          magonjak-gonjakan, msl.